De minnelijke schikking in strafzaken maakt het mogelijk de strafvordering uit te breiden met een effectieve betaling [aan de Belgische staat] van een welbepaalde som geld en voor zover dat “ het feit niet van aard schijnt te zijn dat het gestraft moet worden met een hoofdstraf van meer dan twee jaar correctionele gevangenisstraf of een zwaardere straf, desgevallend met inbegrip van de verbeurdverklaring, en dat het geen zware aantasting inhoudt van de lichamelijke integriteit” (art.216bis,§1e, 1e lid, Sv).
In 2011 heeft de wetgever de mogelijkheden uitgebreid om een minnelijke schikking in strafzaken af te sluiten door aan het openbaar ministerie de mogelijkheid te geven om een minnelijke schikking in strafzaken voor te stellen na de instelling van de strafvordering, zolang dat er geen definitief vonnis of arrest werd geveld.
In dergelijk geval beperkt de controle van de rechter zich tot “het vaststellen” van het vervallen van de strafvordering na geverifieerd te hebben: “of er aan de formele toepassingsvoorwaarden van 1e, eerste lid werd voldaan, of de dader de voorgestelde minnelijke schikking aanvaard en nageleefd heeft en of het slachtoffer en de fiscale of sociale administratie werden vergoed”. De rechter mag de minnelijke schikking dus niet materieel controleren en mag zich ook niet uitspreken over de wenselijkheid en de proportionaliteit van deze minnelijke schikking. Het is deze puur formele controle door de rechter die tot de censuur van het artikel 216bis, §2, Sv. door het Grondwettelijk Hof geleid heeft.
In haar arrest van 2 juni 2016 heeft het Hof voor recht gesproken dat « het artikel 216bis, §2 Sv. de artikelen 10 en 11 van de Grondwet schendt, in combinatie met het recht op een eerlijk proces en met het principe van onafhankelijkheid van de rechter […] wat het openbaar ministerie machtigt om een einde te maken aan de strafvordering door een minnelijke schikking in strafzaken, na het instellen van de strafvordering, zonder dat er een effectieve rechterlijke controle”. Volgens het Hof moet de bevoegde rechter een voldoende grote controle kunnen uitvoeren opdat deze controle “effectief” zou zijn, zowel voor wat betreft de proportionaliteit van de beoogde minnelijke schikking als voor wat betreft haar wettelijkheid (op grond van artikel 216bis Sv., de bindende richtlijnen van het strafrechtelijk beleid en, in voorkomend geval, de wetten die in bepaalde gevallen de beoordelingsbevoegdheid van het openbaar ministerie beperken). Zo zal deze controle slechts als een “effectieve” rechterlijke controle kunnen beschouwd worden als de beslissing betreffende de minnelijke schikking gemotiveerd is.
Teneinde aan de doelstellingen van het Hof te beantwoorden, heeft de regering op 6 november een wetsontwerp neergelegd die meer bepaald gericht is op het uitbreiden van de beoordelingsmarge van de rechter om er de elementen die opgesomd zijn in het hiervoor vermelde arrest in op te nemen. Het nieuwe stelsel voorziet dat de rechter voortaan zal moeten nagaan, (naast de actuele puur formele toepassingsvoorwaarden), of de dader de minnelijke schikking of de maatregelen “op een vrije en verduidelijkte wijze” aanvaard heeft en of de minnelijke schikking of de maatregelen die door de Procureur des Konings werden voorgesteld “in proportie zijn met de ernst van de feiten en de persoonlijkheid van de dader”. Het is pas na deze formele controle en deze controle van proportionaliteit dat de rechter de minnelijke schikking zal “homologeren. Bovendien preciseert het wetsontwerp dat het verzoek van het openbaar ministerie voortaan zal moeten “gemotiveerd” zijn.
Indien de rechter van mening is dat niet aan deze criteria werd voldaan, zal hij niet tot de homologatie overgaan en zal het dossier aan de Procureur des Konings worden doorgestuurd die zal kunnen oordelen over het gevolg die eraan moet gegeven worden. In dat geval zal de rechter het onderzoek ten gronde van de zaak niet kunnen verderzetten. Bovendien zullen de opgestelde documenten en de communicaties die gebeurd zijn tijdens de concertatie niet ten laste van de dader kunnen gebruikt worden in dergelijke procedure en zullen ze niet als bewijs kunnen toegelaten worden.
De wetswijziging zou als gevolg moeten hebben dat de rechtszekerheid voor de rechtszoekende door een uitgebreide controle van de rechter groter wordt (controle van de wettelijkheid en controle van de proportionaliteit) en door een chronologische wijziging van de procedure (de rechter zal het akkoord homologeren voor het ten uitvoer wordt gelegd). Het blijft echter jammer dat er geen einde werd gemaakt aan het verschil in de bestaande behandeling tussen de verschillende mogelijke slachtoffers van de inbreuk.
Inzake fiscale of sociale inbreuken die het mogelijk gemaakt hebben om de belasting of de sociale bijdragen te omzeilen, is het afsluiten van een minnelijke schikking enerzijds ondergeschikt aan de voorafbetaling van de omzeilde belasting of sociale bijdragen (met inbegrip van de intresten) en anderzijds, aan het akkoord van de fiscale of sociale administratie; terwijl dergelijk akkoord niet nodig is wanneer de benadeelde partij een “gewoon slachtoffer” is.
De fiscus en de sociale administratie, slachtoffers van de inbreuk, beschikken zo over een vetorecht dat kan eindigen in een weigering van de minnelijke schikking in strafzaken terwijl dat elk ander slachtoffer niet over dergelijk recht beschikt. Hoe betwistbaar ze ook is, toch werd dit verschil in behandeling gevalideerd door het Grondwettelijk Hof dat van mening was dat “ gelet op de essentiële verschillen die bestaan tussen het slachtoffer van een inbreuk van gemeen recht en de fiscale en sociale administratie, de verschillen in behandeling zijn niet zonder redelijke rechtvaardiging”.
De hiervoor wetswijzigingen zouden van kracht moeten worden tien dagen na de publicatie in het Belgisch Staatsblad (behalve indien de wet zelf een andere ingangsdatum heeft vastgelegd).