La loi-programme du 9 juillet 2004 fait depuis un certain nombre d’années parler d’elle : le législateur était intervenu, a posteriori, et avec effet rétroactif, dans des litiges fiscaux en cours, en faisant en sorte que des cotisations IPP - dont le recouvrement aurait dû, en droit, être prescrit – puisse recouvrer une force exécutoire au bénéfice de l’Etat belge. La Cour de cassation avait à bon droit décidé que l’Etat belge n’avait pas, dans une série de dossiers, interrompu correctement la prescription, l’acte interruptif n’étant pas valable, mais le législateur, par cette loi, avait décrété a posteriori que ces actes interruptifs étaient valides.

La loi rétroactive s’était heurtée à l’indignation des défenseurs des contribuables, mais malgré de nombreux recours introduits à son encontre, et de multiples critiques, la jurisprudence l’avait appliquée sans coup férir. Il était clair que les intérêts financiers en jeu dépassaient de loin, dans l’esprit du législateur (et des juridictions…), la sécurité juridique et l’absence de rétroactivité de loi fiscale que chacun peut attendre d’un Etat de droit.

Un courageux arrêt de la Cour d’appel de Bruxelles rendu le 14 janvier 2014, s’est cependant insurgé contre cette violation manifeste du principe de sécurité juridique et du droit au procès équitable des contribuables.

Il faut dire que le recours porté devant la Cour d’appel de Bruxelles était emblématique d’une certaine attitude administrative, avant la réforme de la procédure fiscale intervenue en 1999.

Les impôts concernés dataient de 1986 et 1990. Au moment de l’introduction du recours devant le Tribunal de première instance de Bruxelles, en 2003, l’Etat belge n’avait toujours pas statué sur les réclamations présentées par le contribuable, qui décida donc de porter l’affaire directement devant les juridictions judiciaires.

L’Etat belge invoqua à son avantage, devant le Tribunal de première instance et la Cour d’appel, la suspension du délai de prescription, arguant de l’impossibilité pour lui de procéder au recouvrement forcé de sa créance, vu l’existence des réclamations. Dans l’ancienne procédure fiscale, une disposition expresse du Code prohibait en effet les mesures d’exécution forcée lorsqu’une réclamation était introduite.

Néanmoins, la Cour a décidé que pour se prévaloir de cette impossibilité, l’Etat belge devait établir qu’en raison de circonstances propres à ces réclamations, il était raisonnablement rendu incapable de rendre une décision sur celles-ci avant l’expiration du délai de prescription quinquennale de recouvrement des cotisations litigieuses.

En l’espèce, seul l’Etat belge était responsable de l’absence de prise de décision directoriale dans un délai raisonnable (13 ans n’étant pas un délai raisonnable !). L’Etat ne démontrait l’existence d’aucune circonstance particulière l’ayant empêché de se prononcer.

L’Etat belge se prévalait également de l’article 49 de la loi programme du 9 juillet 2004, légitimant rétroactivement la pratique des commandements interruptifs de prescription, alors que la dette d’impôt contestée n’avait ni caractère certain, ni caractère liquide.

La condamnation donnée par la Cour d’appel de Bruxelles de cette disposition exorbitante du droit commun est sans appel.

Suivant en cela la position exprimée par la Cour constitutionnelle et le Conseil d’Etat, la Cour d’appel de Bruxelles considère tout d’abord que cet article de la loi-programme se heurte au principe de la sécurité juridique, et que son indéniable effet rétroactif ne peut se justifier que lorsqu’il est indispensable au bon fonctionnement ou à la continuité du service public.

S’écartant ensuite de l’arrêt de la Cour constitutionnelle du 1er février 2006, qui avait considéré qu’il n’y avait malgré cela pas de violation des articles 10 et 11 de la Constitution ni du principe de sécurité juridique, la Cour d’appel de Bruxelles a très justement considéré qu’une telle disposition exorbitante du droit commun ne pouvait être appliquée.

La prescription du droit au recouvrement des cotisations fiscales est un droit civil au sens de l’article 6 de la Convention européenne des droits de l’Homme, qui lui est donc applicable. Or, les mesures tendant à assurer le paiement des impôts doivent ménager un juste équilibre entre l’intérêt général et la protection des droits fondamentaux de l’individu. En particulier, le droit à un procès équitable, consacré par la Convention européenne des droits de l’homme, doit être respecté.

Selon la Cour, s’il s’avère que la rétroactivité de la norme législative a pour effet d’influencer dans un sens déterminé l’issue d’une ou de plusieurs procédures judiciaires, ou d’empêcher les juridictions de se prononcer, la nature des principes en cause exige que des circonstances exceptionnelles ou des motifs impérieux d’intérêt général justifient cette intervention du législateur, qui porte atteinte, au détriment d’une catégorie de citoyens, aux garanties juridictionnelles en principe offertes également à tous.

Or, décide la Cour d’appel de Bruxelles, l’existence de telles circonstances n’est pas établie en l’espèce. L’Etat belge ne pouvait donc se prévaloir de circonstances exceptionnelles ou de motifs impérieux d’intérêt général susceptibles de permettre l’application rétroactive de l’article 49 de la loi-programme.

La Cour d’appel de Bruxelles sanctionne ainsi le comportement abusif de l’Etat belge, qui laisse dormir pendant plus de 13 ans et sans motif des réclamations, pour ensuite se prévaloir d’une loi-programme adoptée 16 ans plus tard, légitimant des actes interruptifs qui, en vertu de la jurisprudence applicable avant cette loi, n’auraient pas valablement interrompu la prescription.

Il en résulte une confirmation du (déjà courageux) jugement du Tribunal de première instance de Bruxelles, qui déclarait prescrites les cotisations litigieuses.

Cet arrêt doit sans conteste être approuvé. S’il n’est pas d’office applicable à tous les cas de prescription fiscale auxquels la loi-programme de 2006 a porté atteinte, il rouvre cependant le débat de la validité de l’interruption de la prescription du recouvrement des cotisations contestées, ainsi que de la violation du principe de sécurité juridique et du droit au procès équitable garantis par la Convention européenne des droits de l’Homme.

De programmawet van 9 juli 2004 laat reeds een aantal jaren van zich spreken: de wetgever was a posteriori en met terugwerkende kracht tussengekomen in lopende fiscale geschillen door ervoor te zorgen dat de PB bijdragen – waarvan de terugvordering in rechte verjaard had moeten zijn – bij gedwongen uitvoerbaarheid ten voordele van de Belgische staat kunnen ingevorderd worden. Het Hof van Cassatie had terecht beslist dat de Belgische staat in een reeks dossiers de verjaring niet correct had gestuit, omdat de stuitende actie niet geldig was, maar de wetgever had met deze wet a posteriori gedecreteerd dat de stuitende acties geldig waren.

De retroactieve wet was onderhevig aan de verontwaardiging van de verdedigers van de belastingplichtigen, maar ondanks de vele beroepen die werden ingediend tegen de wet en de vele kritieken, had de rechtspraak ze toch zonder slag of stoot toegepast. Het is duidelijk dat de financiële belangen die op het spel staan in de geest van de wetgever (en de rechtscolleges …) de rechtszekerheid en het ontbreken van retroactiviteit van de fiscale wet die iedereen van een rechtsstaat mag verwachten, ver overstegen.

Een moedig arrest dat op 14 januari 2014 door het Hof van Beroep van Brussel werd geveld heeft echter protest aangetekend tegen deze manifeste schending van het principe van rechtszekerheid en van het recht op een eerlijk proces voor de belastingplichtigen.

Het moet gezegd dat het beroep dat werd ingesteld voor het Hof van Beroep van Brussel symbolisch was voor een zekere administratieve houding voor de hervorming van de fiscale procedure die in 1999 plaats vond.

De betrokken belastingen dateerden van 1986 en 1990. Op het ogenblik dat het beroep voor de Rechtbank van eerste aanleg van Brussel werd ingesteld, in 2003, had de Belgische staat nog geen standpunt ingenomen over de door de belastingplichtige ingediende klachten, die dus besliste om de zaak onmiddellijk voor de gerechtelijke instanties voor te brengen.

De Belgische staat riep voor de Rechtbank van eerste aanleg en voor het Hof van Beroep de opschorting van de verjaringstermijn in haar voordeel in, met als argument de onmogelijkheid voor haar om tot een gedwongen terugvordering van haar vordering over te gaan, gezien het bestaan van de klachten. In de oude fiscale procedure verbood een expliciete bepaling van het wetboek immers de maatregelen van gedwongen uitvoering wanneer een klacht reeds was ingediend.

Niettemin heeft het Hof beslist dat de Belgische staat, om zich op deze onmogelijkheid te kunnen beroepen, moest aantonen dat het haar, omwille van omstandigheden eigen aan deze klachten, redelijkerwijs onmogelijk was gemaakt om hierover een beslissing te nemen voor het verlopen van de verjaringstermijn van vijf jaar voor de terugvordering van betwiste bijdragen.

In dit geval was enkel de Belgische staat verantwoordelijk voor het ontbreken van het nemen van een directie beslissing binnen een redelijke termijn (13 jaar is geen redelijke termijn!). De staat kon geen bewijs leveren van het bestaan van geen enkele bijzondere omstandigheid aan dat haar weerhield om zich uit te spreken.

De Belgische staat beriep zich ook op artikel 49 van de programmawet van 9 juli 2004, die retroactief de praktijk van de stuitingen van verjaring rechtvaardigden, terwijl de betwiste belastingschuld noch een zeker noch een vaststaand karakter had.

Tegen de veroordeling die door het Hof van Beroep van Brussel werd uitgesproken op deze buitensporige bepaling van het gemeenrecht kan geen beroep worden aangetekend.

Hiermee de positie volgend die het Grondwettelijk Hof en de Raad van State hebben ingenomen, beschouwt het Hof van Beroep van Brussel dit artikel van de programmawet eerst en vooral als onderhevig aan het principe van de rechtszekerheid, en dat zijn retroactieve onmiskenbare effect enkel kan gerechtvaardigd worden wanneer het onontbeerlijk is voor de goede werking of de continuïteit van de openbare dienst.

Door zich vervolgens te distantiëren van het arrest van het grondwettelijk Hof van 1 februari 2006 dat oordeelde dat er ondanks dat er geen schending van de artikelen 10 en 11 van de Grondwet was, noch van het principe van de rechtszekerheid, heeft het Hof van Beroep van Brussel zeer terecht geoordeeld dat een dergelijke buitensporige bepaling van gemeenrecht niet mocht toegepast worden.

De verjaring van het terugvorderingsrecht van fiscale bijdragen is een burgerlijk recht in de zin van artikel 6 van het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens dat wel van toepassing is.

Niettemin moeten de maatregelen om de betaling van belastingen te verzekeren een juist evenwicht garanderen tussen het algemeen belang en de bescherming van de fundamentele mensenrechten. In het bijzonder moet het recht op een eerlijk proces, vastgelegd in het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens, gerespecteerd worden.

Volgens het Hof, wanneer blijkt dat de retroactiviteit van de wettelijke bepaling het onderwerp van één of meerdere juridische procedures in bepaalde zin beïnvloedt, of de rechtscolleges weerhoudt om zich uit te spreken, vereist de aard van de bewuste principes dat uitzonderlijke omstandigheden of dwingende redenen van algemeen belang deze tussenkomst van de wetgever rechtvaardigt, die inbreuk pleegt op de rechtswaarborgen, die in principe ook aan iedereen worden toegekend, ten nadele van een bepaalde categorie burgers.

Niettemin beslist het Hof van Beroep van Brussel dat het bestaan van dergelijke omstandigheden in dit geval niet is aangetoond. De Belgische staat kon dus geen beroep doen op uitzonderlijke omstandigheden of dwingende redenen van algemeen belang die de retroactieve toepassing van artikel 49 van de programmawet toelaten.

Het Hof van Beroep van Brussel bestraft op die manier het abusief gedrag van de Belgische staat, die klachten gedurende meer dan 13 jaar zonder motief liet slapen, om zich daarna te beroepen op een programmawet die 16 jaar later werd aangenomen en die stuiting rechtvaardigt die, krachtens de rechtspraak van toepassing voor deze wet, de verjaring niet op een geldige wijze zou gestuit hebben.

Daarop volgt een bevestiging van het (reeds moedige) vonnis van de Rechtbank van eerste aanleg van Brussel die de betwiste bijdragen als voorgeschreven verklaarde.

Dit arrest moet zonder enige twijfel goedgekeurd worden. Als het niet ambtshalve van toepassing is in alle gevallen van fiscale verjaring waarop de programmawet van 2006 inbreuk pleegde, het opent opnieuw het debat over de geldigheid van de stuiting van de verjaring van terugvordering van betwiste bijdragen, alsook van de schending van het principe van rechtszekerheid en van het recht op een eerlijk proces dat gegarandeerd wordt door het Verdrag van de Rechten van de Mens.